Nghĩ và viết

Ngữ cảnh triết học: Phê bình, Hư vô chủ nghĩa, Hoài nghi chủ nghĩa, và Quyết định luận

Để cung cấp một ngữ cảnh triết học cho việc nhận thức triết học của Foucault, phần sau đây sẽ giải thích bốn khái niệm triết học – phê bình, hư vô chủ nghĩa, hoài nghi chủ nghĩa, và quyết định luận – cũng như những mối liên hệ tương ứng của chúng đối với tác phẩm của Foucault.

Phê bình

Các học giả thường coi tác phẩm của Foucault là một phần của truyền thống triết học “phê bình”. Những nghiên cứu triết học khác trong truyền thống này bao gồm các tác phẩm của Immanuel Kant (Phê phán Lý tính Thuần túy, Phê phán Lý tính Thực hành, Phê phán Năng lực Phán đoán), Karl Marx (Tư bản, Tuyên ngôn Cộng sản), và phái Frankfurt (tên chính thức là Viện Nghiên cứu Xã hội, gồm Theodor Adorno, Max Horkheimer, và Walter Benjamin). Các trường phái tư tưởng này được coi là có tính “phê bình” ở chỗ mục đích của chúng là làm cho sự giải phóng con người trở nên thuận lợi bằng nỗ lực tìm hiểu cách thức mà lý tính có thể được áp dụng để nâng cao đời sống con người, cũng như cách thức mà lý tính có thể hành chức để đặt những giới hạn lên việc làm con người thì có nghĩa là gì.

Triết học Foucault nghiên cứu rất nhiều những vấn đề tương tự như những lý thuyết phê bình khác thực hiện, bao gồm quyền lực, tự do, chính trị và những khả năng cho tư duy luận lý. Nó cũng tập trung vào cùng những vấn đề như những lý thuyết phê bình khác; tuy nhiên Foucault tiếp cận những vấn đề này trong cách thức giống với Nietzche hơn là các lý thuyết phê bình hiện đại.

Đối nghịch với rất nhiều các nhà lý luận phê bình khác, tác phẩm của Foucault không đề xuất những giải pháp cho các vấn đề chính trị. Không giống như Kant, Marx, hay phái Frankfurt, triết học Foucalt không đưa ra cho chúng ta một viễn tượng về một thế giới công bằng, nhân quần đạo đức, hay một xã hội không giai cấp. Cách tiếp cận phê bình của ông không cung cấp những câu trả lời cho các vấn đề chính trị và xã hội, nhưng lại đưa ra những câu hỏi về cách thức chúng ta suy nghĩ. Câu slogan phổ biến “Tra vấn uy quyền” (Quesstion authority) rất sát để miêu tả hướng tiếp cận thuyết phê bình của Foucault.

Foucalt gọi tiêu điểm triết học của mình là problematization. Thuật ngữ này có nghĩa kép. Trong nghĩa thứ nhất, problematize có nghĩa là biến các thực tế thành các vấn đề. Foucault nghiên cứu lịch sử xã hội và chính trị để thách thức uy quyền của những thứ mà chúng ta mặc nhiên thừa nhận, đặc biệt là những thứ mà chúng ta cho là tất yếu và bất khả. Nghĩa khác của problematization là coi các vấn đề như là đối tượng của nghiên cứu. Foucault quan tâm tới việc những vấn đề của thế kỉ mười bảy khác biệt thế nào so với những vấn đề của thế kỉ mười tám. Ông đưa ra câu hỏi “Cái gì là điều kiện lịch sử làm cho vài điều gì đó - chứ không phải những cái khác -  trông như thể có vấn đề? Tại sao cái gì đó lại trở thành vấn đề?” Ví dụ, ông quan tâm tới những điều kiện đem tới sự nảy sinh của cái gọi là quy tắc trang phục nhà trường. Thật lạ lùng làm sao khi quần áo của học sinh lại có tính chất quan trọng đối với những nghi thức trường học đến thế! Cái gì đang diễn ra trong trường học giải thích cho lý do tại sao trang phục của học sinh lại trở thành một vấn đề của kỉ luật trường quy?

Phê bình chính trị đối với Faucoult không có nghĩa là “giải quyết các vấn đề”. Nó có nghĩa là thách thức những sự mặc nhận đang hiện hành, phá hủy hiện trạng, tra vấn uy quyền, và kích thích chúng ta tự nhìn nhận lại chính chúng ta trong thế giới bằng cái nhìn mới. Theo hướng này, cách tiếp cận problematization của Foucault tới triết học một mặt giống với những nhà lý luận phê phán khác và mặt khác lại là riêng biệt.

Một vài học giả nghiên cứu Foucault  mô tả tác phẩm của ông là có tính hư vô, hoài nghi và định mệnh. Ở từng khái niệm trong số ba khái niệm này, có những lý do biện hộ cho quy kết đó, và cũng có những lý do giải thích tại sao quy kết đó đã không được áp dụng một cách công bằng cho tác phẩm của Foucault. Ba khái niệm này - hư vô chủ nghĩa, hoài nghi chủ nghĩa, và quyết định luận – được bàn luận ngắn gọn phía dưới đây sẽ cung cấp một ngữ cảnh triết học cho việc đánh giá đúng vị trí của Foucault trong bối cảnh triết học.

Hư vô chủ nghĩa

Bởi Foucault không đưa ra giải pháp cho các vấn đề, một vài nhà lí luận phê bình hiện đại đã gọi triết học của ông là hư vô chủ nghĩa. Phụ thuộc vào cách chủ nghĩa hư vô được định nghĩa, thì quả thật tác phẩm của Foucault ít nhiều có tính hư vô.

Hư vô chủ nghĩa là một quan điểm triết học cho rằng chẳng có nền tảng nào cho chúng ta dựa vào để mà nhận thấy sự thật hay quyết định chọn giá trị của bất kì điều gì. Chủ nghĩa hư vô xác quyết rằng không có căn cứ nào để từ đó chúng ta có thế viện vào mà định giá chân lý trong đức tin và tuyên bố của chúng ta.

Sự quy kết hư vô chủ nghĩa có thể được áp dụng bởi triết học Foucault không đóng góp gì cho cuộc truy tìm sự thật của khoa học hoặc hiện đại. Triết học Foucault khước từ những thỉnh cầu các căn cứ nền tảng (những thứ chúng ta cho là đúng ở mọi lúc mọi nơi). Ông cũng đã phê phán những “chủ thuyết”, những trường phái tư tưởng cung cấp cơ sở cho việc quyết định cái gì là tốt và cái gì là xấu, hay cái gì là đúng và cái gì là sai. Foucault không đem lại cho chúng ta những nguyên tắc chỉ đạo để định giá sự thật hay giá trị của bất kì điều gì. Hơn nữa, triết học của ông cũng đặt thành vấn đề những nỗ lực triết học hòng hợp lý hóa hay biện minh cho những định giá như vậy. Triết học Foucault có thể được coi như là có tính hư vô trong chừng mực mà nó khước từ những nỗ lực nhằm cung cấp các căn cứ nền tảng (những lý do đáng tin cậy hay những biện hộ có tính hệ thống) có thể giúp chúng ta phân biệt được tốt – xấu, đúng – sai.

Đồng thời tác phẩm của Foucault cũng có thể được coi là phản- hư vô. Ông không làm việc để tìm ra cơ sở cho việc xác định sự thật, nhưng - điều này rất quan trọng – điều này không có nghĩa là ông làm việc để chứng minh rằng không có cơ sở cho sự thật. Triết học Foucault không xác quyết rằng “Chẳng có cái gì ví như sự thật cả”, cho nên theo nghĩa này nó không phải là hư vô. Thay vào đó, quan điểm của ông giống với điều này:

Có thể có hoặc không thể có cơ sở phổ quát cho sự thật. Tôi không quan tâm tới việc đó. Tuy nhiên, con người xuyên suốt lịch sử đã hành động như thể có một số điều nhất định nào đó là đúng. Tôi chỉ quan tâm tới cách thức con người tạo ra những quy tắc để quyết định cái gì là đúng và cái gì là sai.

Để hiểu những gì mà Foucault thực hiện trong các bài viết và bài giảng của ông, điều quan trọng nhất cần ghi nhớ là việc truy tìm sự thật (hoặc sự giả dối) không phải là mục đích của triết học ông. Định hướng triết học của Foucault có thể thoạt nhìn thấy qua loạt câu hỏi kiểu như thế này:

1.      Điều gì xảy ra nếu truy tìm sự thật chỉ là một cái bẫy?

2.    Điều gì xảy ra nếu truy tìm sự thật chỉ là một “cuộc đeo đuổi vô ích” làm chúng ta sao nhãng khỏi những câu hỏi thú vị khác?

3.    Những vấn đề triết học của chúng ta tới từ đâu?

4.    Trong những cách thức nào mà truy tìm sự thật đã giam cầm tư duy của chúng ta và chế ngự những khả năng là người của chúng ta trong thế giới?

Foucault quan tâm tới những điều kiện lịch sử dẫn tới những hệ thống tư tưởng khác nhau. Có những hệ thống tư tưởng trong thế kỉ XVII thiết lập nên những quy tắc để quyết định sự thật, và những hệ thống đó khác biệt với những hệ thống thiết lập nên những quy tắc trong thế kỉ XVIII. Thời điểm lịch sử khác nhau phát minh ra những tiêu chuẩn khác nhau để quyết định cái gì là thật. Những quy tắc sự thật cho kỉ nguyên lịch sử này không giống những quy tắc sự thật cho kỉ nguyên lịch sử kia. Có những bộ tiêu chuẩn khác nhau trong lịch sử để quyết định cái gì là thật; Foucault thực tế đã sử dụng cụm từ “trò chơi sự thật” để ám chỉ tới các kiểu hệ thống tư tưởng mang tính lịch sử này.

Thuyết duy sử là quan điểm triết học cho rằng những điều kiện địa phương cụ thể sẽ định hình khái niệm và nhãn quan. Bởi Foucault nghiên cứu trò chơi sự thật như là sản phẩm của những bối cảnh lịch sử của chúng nên triết học của ông có thể được xếp loại vào thuyết duy sử hơn là hư vô chủ nghĩa.

Thuyết tương đối có liên quan tới thuyết hư vô, và là một lối phê bình triết học khác được áp dụng cho tác phẩm của Foucault. Chủ nghĩa tương đối quen thuộc nhất với chúng ta trong cụm từ “Tất cả chỉ là tương đối thôi”, có nghĩa là không có sự thật duy nhất mà là có những sự thật khác nhau. Với Descartes và các nhà lý thuyết hiện đại khác, chủ nghĩa tương đối lại là một vấn đề triết học bởi nó không đem lại cho chúng ta bất cứ cơ sở nào để chúng ta dựa vào đó mà phán định xem những đức tin của chúng ta là đúng hay sai. Đúng là Foucault đã từ chối tất cả những luật định phổ quát và các nền tảng cho hành động phán định cái gì là đúng. Tuy nhiên điều đó không có nghĩa là đối với Foucault, “bất cứ cái gì cũng được”. Chỉ bởi vì không có luật phổ quát nào không có nghĩa là chúng ta không có cơ sở cho sự phán định. Triết học Foucault không cung cấp các luật, các nguyên tắc hay  nền tảng giúp chúng ta thực hiện các phán định; tuy nhiên nó cung cấp những nhãn quan, cái nhìn thấu đáo, những công cụ lý thuyết và cảm hứng để nghiên cứu đời sống của chúng ta sâu hơn và phán định có tính phê bình hơn.

Có một nhân tố khác biện luận chống lại việc xếp phạm trù triết học Foucault vào hư vô chủ nghĩa. Trong đời sống cá nhân, ông hoạt động chính trị rất tích cực. Ông công khai phản đối những bất công xã hội, không chỉ ở Pháp mà còn ở nhiều quốc gia khác. Trong khoảng thời gian là một thành viên của Hội Cộng sản Pháp, ông tham gia các cuộc đấu tranh chính trị chống lại những đạo luật phân biệt, thành lập một nhóm những người vận động đòi quyền công dân cho tù nhân, và đã tuyên bố thẳng với truyền thông đại chúng rằng ông chống lại sự bóc lột và lạm dụng. Nếu chủ nghĩa hư vô bao hàm một kiểu từ bỏ thế giới thì chủ nghĩa tích cực bền bỉ của Foucault rõ ràng không hư vô chủ nghĩa một chút nào. Với nét tinh tế đặc trưng, ông đã mô tả quan điểm của riêng mình là “chủ nghĩa tích cực yếm thế”. Trong cụm từ này chúng ta có thể nhận ra quan điểm triết học nổi lên tính mỉa mai châm biếm hơn là hư vô chủ nghĩa.

Chủ nghĩa hoài nghi

Một số học giả phân triết học Foucault vào loại chủ nghĩa hoài nghi (ví dụ xem Rajchman 1985). Chủ nghĩa hoài nghi là một quan điểm triết học từ chối sự phán định những xác nhận. Chủ nghĩa hoài nghi là một quan điểm đặt ra câu hỏi “Bạn chắc chắn về điều ấy chứ?” Hiểu theo nghĩa rộng của thuật ngữ ấy, tác phẩm của Foucault được xếp vào chủ nghĩa hoài nghi.

Foucault thậm chí còn hoài nghi toàn bộ sự nghiệp triết học hiện đại. Foucault dám hỏi những câu hỏi dạng như:

1.      Bạn có chắc chắn rằng sự thật là vấn đề quan trọng nhất của triết học hay không?

2.    Thay vào đó, tại sao triết học lại không đi tìm hiểu trạng thái cực khoái?

3.    Tại sao triết học phương tây lại quá quan tâm tới sự thật như vậy?

Cấp độ căn bản này của chủ nghĩa hoài nghi đã thách thức triết học ở cấp độ cốt lõi bản thể của nó, và do vậy đã làm cho rất nhiều nhà lý luận, nhà khoa học, cũng như các trí thức hiện đại không thể chấp nhận được tác phẩm của Foucault. Ông nghi ngờ rằng việc tìm kiếm sự thật của triết học có thể - đáng mỉa mai thay – đang giới hạn chính cách chúng ta có thể nghĩ. Triết học phê bình của Foucault dấy lên khả năng rằng thời đại Khai sáng tập trung vào lí tính và sự thật. Điều này đã từng là cuộc theo đuổi hoạt động giải phóng, rồi thời của nó qua đi, và rằng bây giờ thì việc truy tìm sự thật có lẽ đang làm bình thường hóa tư duy của con người hơn là giải phóng nó.

     Cùng với sự khước từ truy tìm sự thật, Foucault cũng nghi ngờ về cái điều kiện tất yếu rằng truy vấn triết học phải được chỉ đạo bởi các quy tắc lý tính và luận lí. Trong thực tế - và điều này trở thành một điều ngạc nhiên với rất nhiều nhà triết học – Foucault coi bản thân lý tính (reason) là một đối tượng hay là đích nhắm của nghiên cứu triết học. Nói cách khác, trong khi các nhà triết học hiện đại sử dụng lý tính như một công cụ điều tra triết học thì Foucault lại nghi ngờ về các quy tắc của lý tính. Thay vì sử dụng lý tính như một công cụ, Foucault coi nó như một vấn đề triết học. Thay vì xác nhận rằng triết học phải hợp lý (reasonable), tác phẩm của Foucault lại chỉ ra cho chúng ta rằng ý nghĩa của lý tính đã thay đổi rất nhiều lần trong lịch sử, và bản thân lý tính là một vấn đề triết học cần đưa ra tranh luận và cân nhắc. Bằng việc nghi ngờ việc truy tìm sự thật và vai trò của lý tính, tác phẩm của Foucault đưa ra những thách thức tiềm tàng có nguy cơ gây tổn hại với cả triết học và lịch sử.

Tuy vậy, cùng lúc đó có một quan điểm khác đưa ra đề xuất rằng hướng tiếp cận triết học của Foucault không thể bị coi là chủ nghĩa hoài nghi. Paul Veyne, sử gia người Pháp và là giáo sư trường Collège de France chứng tỏ rằng Foucault không phải là người thuộc chủ nghĩa hoài nghi mà là triết gia “thực chứng” (Veyne 1997, tr.175). Chủ nghĩa thực chứng là quan điểm triết học cho rằng tri thức thực sự chỉ có thể đến từ kinh nghiệm giác quan như nhìn, nghe, nếm, chạm, và ngửi. Bởi vì chủ nghĩa thực chứng nghiên cứu những thứ hữu hình của thế giới, rất nhiều người có thể sẽ ngạc nhiên khi nghe thấy triết học Foucault được mô tả là mang đặc tính thực chứng. Lý lẽ của Veyne là Foucault phê phán triết học hiện đại và rất nhiều các khái niệm bao chứa triết học hiện đại, như sự hợp lý, cá nhân, chính phủ, tự do và quyền con người. Foucault từ chối mặc nhận những khái niệm này. Thay vào đó Foucault nghiên cứu các thực tiễn và hoạt động mà con người gọi là “luận lý”, “sự thống trị”, hay “tự do”. Ông cũng nghiên cứu cách thức những khái niệm này được đưa vào thực hành.

Quyết định luận

Quyết định luận là niềm tin triết học cho rằng chúng ta không điều khiển được cuộc sống của chính chúng ta. Đôi khi cũng được gọi là ‘thuyết định mệnh’, quyết định luận nói với chúng ta rằng chúng ta không có lựa chọn mà phải chấp nhận cuộc đời như nó vốn thế bởi vì chúng ta chẳng thể làm gì được. Trong thuật ngữ triết học, quyết định luận đối lập với niềm tin vào ý chí tự do. Vài người tin rằng con người có ý chí tự do – rằng chúng ta ở một mức độ nào đó có thể điều khiển những thứ xảy ra với chúng ta trong cuộc đời – và vài người khác tin rằng cuộc đời của chúng ta bị điều khiển bởi những sức mạnh bên ngoài. Những sức mạnh điều khiển bên ngoài có thể thuộc về tôn giáo (như Chúa), khoa học (như di truyền), hay lịch sử (như đặc trưng dân số). Hầu hết mọi người tin vào một quan điểm trung dung nằm ở đâu đó giữa hai thái cực này. Ví như người ta tin rằng con người có thể điều khiển được một số khía cạnh nào đó của đời sống chúng ta và không thể điều khiển được những khía cạnh khác, hay là chúng ta có một lượng giới hạn các lựa chọn trong bất cứ tình huống đã có nào. Bất luận thế nào thì cuộc tranh luận ý chí tự do - quyết định luận cũng đã diễn ra trong triết học nhiều thế kỉ.

Kì lạ là một số nhà phê bình đã quy kết triết học Foucault là quyết định luận, và những nhà phê bình khác quy kết rằng nó đưa ra một niềm tin không xác đáng về ý chí tự do. Tuy nhiên, thực tế, Foucault đã chối từ cả quyết định luận lẫn niềm tin vào ý chí tuyệt đối. Ông không chấp nhận quan điểm cho rằng chúng ta có thể giải thích được các sự kiện lịch sử như thể chúng đã được tạo ra bởi những ngoại lực như Chúa trời, chủ nghĩa tư bản, hệ thống, AND, hay các thể chế xã hội. Ông cũng không theo quan điểm cho rằng chúng ta có thể giải thích được các sự kiện bằng việc quy kết các cá nhân người thành những kẻ hung đồ hay ghi danh vài người anh hùng cụ thể . Ông cũng không thừa nhận rằng các nhân vật riêng lẻ có thể tất yếu thay đổi tiến trình lịch sử.

Foucault khước từ niềm tin cho rằng sự điều khiển (quyết định) khởi từ một nguồn đơn nhất (bất kể nó là một thể chế hay một cá nhân). Thay vào đó, để giải thích các sự kiện lịch sử, ông tìm kiếm mối liên hệ qua lại giữa nhiều nhân tố phức hợp và các quan hệ quyền lực phức tạp. Trong phân tích của Foaucalt, các sự kiện được định hình bởi một nhóm các nhân tố đặc thù mang tính lịch sử, bao gồm, nhưng không giới hạn vào, hành động của các cá nhân người. Với Foucault, chúng ta không thể biết trước được nhân tố nào sẽ định hình bất sự kiện nào. Chúng ta chỉ có thể nhìn lại các sự kiện và cố gắng đi tới một quan điểm có tính phê bình về quá khứ.

Một trong những điều khó nhất để hiểu được triết học Foucault là sự chối từ cả quyết định luận và ý chí tự do của ông. Triết học đó chối từ toàn bộ cặp đôi đối lập ý chí tự do và quyết định luận. Đối với các nhà triết học hiện đại thực hiện cuộc truy tìm sự thật, thì lựa chọn giữa quyết định luận và ý chí tự do thường là một sự lựa chọn “hoặc là/ hoặc là”; chứ không có khả năng thứ ba nào khác. Thế nhưng triết học Foucault đã thách thức các thuật ngữ của cuộc tranh cãi này, và các lý thuyết của ông đã thay thế toàn bộ sự lưỡng phân quyết định luận – ý chí tự do. Đối với sự lưỡng phân này, quan điểm của Foucault có vẻ thiên về điều này hơn:

1.      Cái gì là hoàn cảnh lịch sử dẫn tới sự thiên vị dành cho niềm tin vào quyết định luận? Và hoàn cảnh lịch sử nào dẫn tới ủng hộ niềm tin vào ý chí tự do?

2.    Tác động của những niềm tin này (quyết định luận và ý chí tự do) lên chúng ta là gì?

3.    Chúng ta có thể điều khiển được một phần của cuộc đời chúng ta, và phần còn lại thì lại không thể điều khiển. Nhưng chúng ta chẳng có chút ý niệm gì về việc xem phần nào là phần nào. Vậy thì chúng ta hãy cùng khám phá một loại câu hỏi khác để tạo ra sự thay đổi.

Các nhà triết học đã tranh luận về quyết định luận với ý chí tự do hàng bao thế kỉ mà cuối cùng cũng chẳng đưa ra được câu trả lời vừa ý nào cả, và Foucault thấy tranh luận ấy thật nhàm chán. Theo quan điểm của ông thì tranh luận cũ kĩ này chẳng giúp được ai tìm ra được cách để sống một cuộc đời tốt đẹp hơn. Thế nên ông đã rời xa thế lưỡng phân (sai lầm) này để theo đuổi những câu hỏi khác, hy vọng rằng một loại hình triết học khác có thể có cơ hội mở ra những viễn cảnh mới cho việc thực hiện sự công bằng và niềm khoái lạc.

Tạ Thành Tấn chuyển ngữ

Người đăng: Nghĩ và viết vào lúc 07:51 | Nhãn: dịch thuật, Foucalt, giáo dục, triết học | Gửi email bài đăng này BlogThis! Chia sẻ lên Twitter Chia sẻ lên Facebook |